Cytat

Wybitny krytyk i teoretyk fotografii, znawca sztuki współczesnej. Autorka wielu znakomitych publikacji, w tym kilku książek. Wieloletni kustosz i kierownik Działu Fotografii i Technik Wizualnych w Muzeum Sztuki w Łodzi. Należała do członków-założycieli Stowarzyszenia Historyków Fotografii. W latach 1990-1995 była członkiem zarządu, od marca 1995 aż do śmierci – wiceprezesem SHF.

Urodzona 27.07.1934 w Konarzewie koło Poznania, zmarła 7.08.1998 w Warszawie. Jej nieobecność w środowisku ludzi zajmujących się fotografią stała się szczególnie dotkliwa wobec znaczenia oraz rozległości jej dorobku pisarskiego i organizacyjnego związanego z fotograficznym życiem artystycznym, z którym była związana od początku aktywności zawodowej.

Studiowała historię sztuki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Zaraz po dyplomie, który obroniła w 1956 r., zaczęła pracę w redakcji miesięcznika “Fotografia”. Z tytułem tym była związana bardzo długo – do r.1973, później – w latach 1976–1989 należała również do redakcji kwartalnika “Fotografia”.

Początkowo zajmowała się głównie krytyką artystyczną. Był to bardzo ciekawy i ważny dla sztuki polskiej okresie po-październikowej odwilży. Poprzez współpracę ze Zbigniewem Dłubakiem, redaktorem naczelnym “Fotografii”, Urszula Czartoryska trafiła do bardzo aktywnie działającego w Warszawie środowiska artystycznego grupującego twórców zdecydowanie opowiadających się za sztuką nowoczesną.

Towarzyszyła swą refleksją krytyczną odradzaniu się po czasach stalinizmu sztuki nowoczesnej w naszym kraju. Stały kontakt z fotografią sprawił, że od początku jej spojrzenie na problematykę artystyczną miało znacznie szerszy charakter niż u innych przedstawicieli ówczesnej krytyki, na ogół nie dostrzegającej w tamtym okresie fotografii jako zjawiska artystycznego istotnego również dla sztuki nowoczesnej. Zajmowanie się fotografią skłaniało ją do obserwowania tego zjawiska w jego wielorakich relacjach wobec innych zjawisk artystycznych, czy szerzej kulturowych. Narzędzia krytyczne wypracowane w tej dziedzinie pozwoliły skutecznie i oryginalnie opisywać oraz analizować zjawiska występujące w ówczesnej sztuce, które wykraczały poza tradycyjnie rozumianą twórczość artystyczną, łączyły różne dyscypliny. Zawsze pociągała ją szczególnie twórczość pogranicza gatunków oraz złożoność relacji występujących we współczesnej kulturze artystycznej.

Urszulę Czartoryską charakteryzowała postawa intelektualna wobec obserwowanych i opisywanych zjawisk. W równym stopniu interesowała ją praktyka artystyczna, jak i jej kontekst teoretyczny. Łączyła w sposób wyważony różne metody analizy oraz opisu twórczości. Jako jedna z pierwszych wśród krytyków polskich odwoływała się do nowych metod współczesnej humanistyki – socjologii sztuki, semiologii, strukturalizmu. Sprzyjał temu główny przedmiot jej zainteresowania, fotografia, uwikłana znacznie głębiej i wyraźniej niż tradycyjne dyscypliny plastyczne w pozaartystyczne i pozaestetyczne relacje.

Do krytyki zajmującej się fotografią wprowadziła natomiast zupełnie nowy sposób widzenia problematyki artystycznej, sytuując twórczość fotograficzną na tle współczesnej sztuki, wskazując na ich liczne i wzajemnie ważne związki. Uczestniczyła w procesie przełamywania dotychczasowej izolacji środowiska fotograficznego w Polsce wobec innych środowisk artystycznych. Jej teksty publikowane w “Fotografii” w dużym stopniu przyczyniły się do tego, że – szczególnie w latach 60. – zmienił się charakter tego specjalistycznego pisma. Od drugiej połowy tej dekady “Fotografia” była jednym z nielicznych w tym okresie miejsc w polskim czasopiśmiennictwie artystycznym, gdzie kompetentnie prezentowano aktualną sztukę nowoczesną w kraju i za granicą.

Podsumowaniem efektów jej dwoistego zainteresowania problematyką artystyczną – fotografii w kontekście sztuki współczesnej oraz nowych zjawisk międzygatunkowych w sztuce – stały się dwie książki. Pierwsza z nich to wydane w roku 1965 Przygody plastyczne fotografii . Jest ona jedną z pierwszych w literaturze fotograficznej prób pokazania wzajemnych relacji fotografii i sztuki, zarówno w nieco odleglejszych czasach, jak i przede wszystkim w czasach współczesnych. Książka ta nadal stanowi na tle naszego piśmiennictwa fotograficznego interesujący i pionierski przykład spojrzenia na fotografię i sztukę w integrujący ich problematykę artystyczną sposób.



Druga ze wspomnianych wyżej książek, to Od pop-artu do sztuki konceptualnej , wydana w r.1973. Ona również stanowiła próbę szerszego spojrzenia na najnowszą sztukę współczesną w oparciu o wcześniej publikowane teksty krytyczne. Obie książki są interesujące z jeszcze jednego powodu. Opisują bowiem problemy na przykładach zarówno sztuki światowej, jak i polskiej, wskazując w tej ostatniej na niełatwe w epoce komunizmu związki ze zjawiskami w sztuce światowej.

Obszar zainteresowań zawodowych Urszuli Czartoryskiej poszerzył się w końcu 1977 r. o nową sferę funkcjonowania sztuki. Zaczęła wówczas pracę jako kierownik i kustosz nowo powstałego Działu Fotografii i Technik Wizualnych w Muzeum Sztuki w Łodzi, kierowanym od 1966 r. przez jej męża, Ryszarda Stanisławskiego. Pracując tam do końca swej pracy zawodowej kierowała tworzeniem jedynej w naszym kraju międzynarodowej muzealnej kolekcji sztuki medialnej (fotografia, film, video, instalacje multimedialne). Jej dotychczasowe zainteresowanie jako krytyka zjawiskami wykraczającymi poza tradycyjne dyscypliny plastyczne znalazło odbicie w kształcie kolekcji, która – stanowiąc część kolekcji sztuki nowoczesnej Muzeum – składa się głównie z dzieł powstałych w bezpośredniej relacji wobec głównych nurtów sztuki nowoczesnej w wieku XX.

Stałą troską Urszuli Czartoryskiej była również budowa historycznej części kolekcji fotografii. Dział będący drugą – po Dziale Fotografii Muzeum Narodowego we Wrocławiu – artystyczną, muzealną kolekcją fotografii w Polsce posiada również w swych zbiorach reprezentatywny zespół dzieł należących do tradycyjnych form twórczości fotograficznej, poczynając od prac autorów polskich należących do nurtu piktorialnego lat 20. i 30., kończąc na pracach z lat 90. Kolekcję Działu uzupełnia niewielki zbiór dziewiętnastowiecznej fotografii zakładowej.

Tworzenie kolekcji sztuki nowoczesnej czy współczesnej ma wiele cech wspólnych z działalnością krytyczną, wymaga podobnych kompetencji oraz stawia wobec wyborów podobnych jak w krytyce artystycznej. W osobie Urszuli Czartoryskiej te dwie kompetencje – krytyka i muzeologa – w miarę jej pracy w Muzeum ulegały coraz ściślejszemu zintegrowaniu. W równym stopniu wiązało się to z pracą nad kolekcją Działu, jak i z zaangażowaniem w działalność całego Muzeum – w jego aktywność wydawniczą, w udział w dużych projektach wystawienniczych realizowanych przez jej męża, R. Stanisławskiego. Praca w Muzeum zbliżyła ją do twórczości pisarskiej o charakterze badawczym, skoncentrowanej głównie na problemach sztuki wielowątkowej, inter- czy multidyscyplinarnej: twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza, Aleksandra Rodczenki, Franciszki i Stefana Themersonów czy czeskiej awangardy międzywojennej . Efektem tego były nie tylko teksty, ale również wystawy przygotowane przez nią lub przez Dział Fotografii i Technik Wizualnych.



Pracując w Muzeum Sztuki nie zaprzestała działalności krytycznej. Współpracowała z wieloma pismami artystycznymi (“Projektem”, “Miesięcznikiem Literackim”, “Dialogiem”, “Poezją”) podejmując problemy łączące różne obszary twórczości, nie tylko plastycznej czy wizualnej.

W końcu lat 70. podjęła również pracę dydaktyczną. W latach 1978-1986 prowadziła wykłady z historii sztuki w Instytucie Teorii Literatury, Teatru i Filmu Uniwersytetu Łódzkiego. Od roku 1985 do 1993 wykładała w Wyższym Studium Fotografii w Warszawie, a w latach 1989-1993 w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (obecnie Uniwersytet Artystyczny) w Poznaniu.

Aktywnie uczestniczyła w życiu środowiskowym, zarówno artystycznym jak i naukowym, biorąc udział w licznych sesjach, konferencjach i sympozjach w kraju i za granicą. Była członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Polskiej Sekcji A.I.C.A. (Association internationale des critiques d’art), Stowarzyszenia Historyków Fotografii, a także Honorowym Członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików oraz Honorowym Członkiem F.I.A.P. (Féderation internationale de l’art photographique).

Urszula Czartoryska była osobą niezwykle oddaną pracy. Każde przedsięwzięcie traktowała z jednakową wnikliwością i perfekcją angażując cały swój czas oraz kompetencję i wiedzę. Reprezentowała zanikający już typ krytyka, muzeologa i badacza otwartego na wielość relacji występujących w sztuce współczesnej oraz inspirującego się wieloma metodami ich opisu bez absolutyzowania żadnej z nich. Jej odejście w pełni sił twórczych stanowi poważną stratę dla polskiej kultury artystycznej, szczególnie dużą zaś na tym jej obszarze, który obejmuje twórczość fotograficzną.

Lech Lechowicz

Tekst publikowany był w roczniku „Dagerotyp” 1999, nr 8, ss. 42-45.

"W sztu­ce może być coś dob­rze zro­bione al­bo źle, nic więcej." Stanisław Lem